آیا اعتبار یک کتاب الکترونیک یا دیجیتال، نسخه آنلاین یک روزنامه و نوع اینترنتی یک ژورنال تخصصی به اندازه نسخه چاپی آنها است؟
در یک کلاس روش تحقیق در مقطع دکترا، یک استاد برجسته در پاسخ به این سؤال من که روش رفرنس‌دهی به منابع آنلاین و اینترنتی چیست؟ صراحتا پاسخ داد که این منابع اصلا اعتبار کافی ندارند، بنابراین روشی علمی برای ارجاع به این منابع وجود ندارد و نباید به آنها استناد کرد! استدلال ایشان نیز این بود که هر الف بچه‌ای می‌تواند یک سایت راه بیندازد و یا یک سایت را هک کند. بنابر این چگونه می‌توان به این منابع اعتماد کرد! چطور می‌توان مطمئن بود که منبعی که امروز در یک مقاله علمی یا پایان‌نامه یا کتاب به آن استناد شده است، فردا وجود داشته باشد؟ اصلا از کجا معلوم که آن چه در رسانه‌های الکترونیک منتشر شده اصالت داشته باشد؟ کدام ناشر، کدام هیات تحریریه، کدام دانشگاه، کدام نویسنده با هویت مشخص آن را تایید کرده است؟
البته به این فهرست می‌توان موارد بیشتری نیز اضافه کرد و اینترنت و منابع دیجیتال و الکترونیک را محکوم نمود و همگان را به کتابخانه‌های سنتی و منابع چاپی ارجاع داد. بالاخره چاپ، یک سند است و اصلا سند، یعنی چاپ ! متأسفانه مؤسسه ISI به اندازه کافی و یا لااقل به اندازه ما دقت کافی نداشته که اعطای درجه ISI را منوط به انتشار نسخه الکترونیک ژورنال‌های علمی و مقالات علمی کرده است! حتی مدیران انجمن روان‌شناسی آمریکا APA هم توجه کافی به این موضوع نداشته و برای استناد به منابع الکترونیک شیوه نامه تدوین کرده‌اند! اصلا همین انتقاد یک استاد دانشگاه شیکاگو بهترین سند برای این مدعا است که گفته اتکا به منابع آنلاین به‌دلیل تازه بودن، باعث می‌شود بخش عمده‌ای از منابع قدیمی موجود در مخازن و گنجینه‌های کتابخانه‌ها از دسترس محققین دور بماند.
بدین ترتیب به‌نظر می‌رسد راه حل ساده و بی‌درد سر، همان روش دانش آموزی است که حاضر به گفتن الف نمی‌شد تا مجبور نشود تا آخر حروف الفبا را پاسخ دهد !
اما در دنیای واقعی و محیط روزمره پیرامون ما وضعیت به گونه دیگری است. امروزه استفاده از منابع آنلاین و الکترونیک تحولی اساسی در تحقیقات علمی ایجاد کرده است. دسترسی محققین، دانشجویان، استادان و نویسندگان به منابع آنلاین، کل اندوخته دانش بشری را در یک سیستم یکپارچه در اختیار آنها قرار داده است. شاید در زمانه‌ای نه چندان دور باید ماه‌ها منتظر دریافت یک ژورنال علمی از آن سوی مرزها می‌بودیم و هزینه‌های سنگینی نیز بابت آن صرف می‌کردیم، اما امروز نسخه آنلاین اکثر قریب به اتفاق ژورنال‌های معتبر و علمی دنیا روی اینترنت منتشر شده و البته همه آنها رایگان نیست و باید برای دریافت نسخه فول تکست آنها هزینه پرداخت کرد.
شاید اصلا همین رایگان بودن برخی منابع اینترنتی این شبهه را به وجود آورده که آنها ارزش و اعتبار کافی ندارند، در حالی که وضعیت داخل و خارج کشور فرق می‌کند. در داخل ایران به‌دلیل رایج نشدن شیوه پرداخت الکترونیک، هنوز روش‌های دریافت منابع علمی به‌صورت پولی متداول نشده و باز هم به‌دلیل تحریم‌های موجود، ایرانیان امکان استفاده از کارت‌های بین‌المللی اعتباری را ندارند لذا چون ما عادت کرده‌ایم همواره از منابع رایگان اینترنتی استفاده کنیم اهمیتی نیز برای آنها قائل نیستیم.
از سوی دیگر از طریق اینترنت می‌توان به انبوهی از فهرست انتشارات، فهرست کتابخانه‌ها، فهرست ناشران، کتابشناسی‌ها، راهنماهای الکترونیک، نمایه‌ها، فهرست مجلات و منابع مشابه دسترسی پیدا کرد. این منابع اولیه تنها نقش راهنمایی محقق را ایفا می‌کنند، بنابراین به سرعت بخشیدن در پژوهش کمک می‌کنند.
می‌دانید که یکی از مشکلاتی که گریبانگیر سیستم دانشگاهی ایران شده کپی‌برداری پایان نامه‌های دانشجویی از روی یکدیگر است. من این سؤال را مطرح می‌کنم که انصافا چند درصد از استادان راهنما و مشاور قادرند شخصا به همه کتابخانه‌های دانشگاه‌ها سر بزنند تا بفهمند پایان نامه‌ای که برای قضاوت در دست دارند کپی برداری هست یا نه؟ چند درصد از آنها می‌توانند به تک تک منابعی که در پایان نامه به آنها استناد شده مراجعه کرده و بفهمند این استنادات به درستی انجام شده یا نه؟ متأسفانه نگاه حاکم بر این مسئله نگاهی کمی‌گرایی است نه کیفی.
اما منابع آنلاین این خاصیت را دارند که هر استاد یا حتی مخاطب معمولی دیگری می‌تواند با کلیک کردن روی لینک یک استناد به سراغ اصل منبع برود، همچنین درصورتی که به‌عنوان مثال تمام پایان نامه‌های دانشجویی به جای بایگانی شدن در کنج کتابخانه‌های دانشگاهی به‌صورت فول تکست روی وب سایت دانشگاه‌ها یا یک مرکز متمرکز دانشگاهی منتشر شود، می‌توان به سرعت با جست‌وجو در آنها نسبت به هر گونه کپی برداری بخش‌ها یا کل پایان نامه مورد نظر اطلاع حاصل کرد. جالب است بدانید که این نقش را فعلا پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی کشور ایفا می‌کند و هر روزه صف طویلی از دانشجویان در راهروهای این پژوهشگاه به انتظار می‌ایستند تا یک گواهی کتبی مبنی بر فقدان وجود تحقیق مشابهی در زمینه موضوع پایان نامه خود دریافت کنند!
منابع آنلاین و حتی رسانه‌های الکترونیک با داشتن امکان جست‌وجو پذیری کار محقق را ساده‌تر کرده‌اند، بدین ترتیب می‌توان در اندک زمانی به محتواها و اطلاعات فراوانی دسترسی پیدا کرد و کاری که محققان دهه‌های گذشته در چند سال انجام می‌دادند در چند هفته انجام داد. حتی می‌توان درون متون و کتاب‌ها و آرشیو یک ژورنال یا نشریه را به سرعت جست‌وجو کرد و تمام اطلاعات مورد نظر را دسته بندی و استخراج کرد.
به روز بودن منابع آنلاین باعث می‌شود تا محققین از تازه‌ترین نتایج و دستاوردهای پژوهشی دیگران بهره‌برداری نمایند، بدین ترتیب می‌توان از مشکل قدیمی بودن منابع کتابخانه‌های سنتی رهایی یافت. البته محقق آنلاین هیچ با این پاسخ متداول کتابداران کتابخانه ملی ایران مواجه نمی‌شود که منبعی در فهرست کتابهای کتابخانه هست اما در مخزن موجود نیست!
دسترسی به منابع علمی سایر زبانهای دنیا از طریق جست‌وجوگرهای چند زبانه و مترجم‌های آنلاین از دیگر مزایای منابع آنلاین است. محقق می‌تواند با ابزار ترجمه آنلاین گوگل به راحتی منابع علمی موجود به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، اسپانیولی و آلمانی را در چشم به هم زدنی به یکدیگر ترجمه کند، البته گوگل نسخه بتای ترجمه به چند زبان دیگر از جمله زبان عربی را راه‌اندازی کرده که با توجه به نزدیک بودن ساختار زبان عربی به زبان فارسی می‌توان پیش‌بینی کرد که به‌زودی نسخه فارسی مترجم آنلاین گوگل نیز راه‌اندازی شود آن موقع یک محقق می‌تواند ادعا کند که به اکثر منابع کتابخانه‌های دنیا با زبان قابل فهم دسترسی دارد.
